Δημήτρης Μπαλτᾶς

Φώτης Σχοινᾶς, Βυζαντινή λογική καί ὀντολογία. Ἡ περί κατηγοριῶν διδασκαλία Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ. Θεωρητική στοιχείωση καί πρακτική ἐφαρμογή, Ἀθήνα 2005, σελ. 313.

Ἡ διδακτορική διατριβή τοῦ κ. Φώτη Σχοινᾶ ὑπεβλήθη στήν Φιλοσοφική Σχολή τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καί ἐνεκρίθη τό 2003.

Ἡ διατριβή ἀποτελεῖ συμβολή στήν βυζαντινή φιλοσοφία κατά τήν μεσοβυζαντινή περίοδο. Ἀντικείμενο τῆς διατριβῆς εἶναι ἡ διερεύνηση τῶν ἀριστοτελικῶν Κατηγοριῶν ἀπό τόν Ἰωάννη Δαμασκηνό καί κυρίως ἡ βοήθεια πού αὐτές παρέχουν στην πολεμική του κατά τῶν αἱρετικῶν κακοδοξιῶν, ἰδιαιτέρως τοῦ μανιχαϊσμοῦ, τοῦ μονοφυσιτισμοῦ και τοῦ νεστοριανισμοῦ. Ἐδῶ ἐπιβάλλεται νά σημειωθεῖ ὅτι ὁ Δαμασκηνός εἶναι κατ’ ἐξοχήν θεολόγος καί δευτερευόντως φιλόσοφος, πρᾶγμα πού ἐξηγεῖ τό γεγονός ὅτι ἀπό φιλοσοφικῆς πλευρᾶς δέν ἔχει νά ἐπιδείξει κάτι πρωτότυπο. Ἐννοεῖται βεβαίως ὅτι ἀσχολεῖται καί μέ βασικά φιλοσοφικά ζητήματα, ὅπως τό πρόβλημα τοῦ κακοῦ, τοῦ χρόνου καί τῆς κινήσεως.

Ὁ κ. Σχοινᾶς τονίζει ὅτι οἱ κατηγορίες γιά τόν Δαμασκηνό συνάπτονται μέ τήν ὀντολογία, την λογική καί τήν γλῶσσα. Ἀποτελοῦν αὐτές συνάμα τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο μιλοῦμε γιά τήν πραγματικότητα ἀλλά καί τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο κατανοοῦμε τήν πραγματικότητα.

Στό Α΄ κεφάλαιο προτάσσεται ἡ ἐξέταση τῆς σχέσεως ὀνόματος καί πράγματος. Mέ ἀφετηρία τήν προγενέστερη φιλοσοφική παράδοση, οἱ βυζαντινοί διανοητές δέχονται ὅτι προηγεῖται τό πρᾶγμα, ἕπεται ἡ ἔννοια καί ἀκολουθεῖ τό ὄνομα.

Ἐπειδή ἡ γλῶσσα ἔχει, δυνάμει τουλάχιστον, μία  παραπλανητική λειτουργία, πρᾶγμα πού μπορεῖ νά ὁδηγήσει σέ ἀπόκλιση ἀπό τήν ὀρθή διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας, στό Β’ κεφάλαιο τῆς διατριβῆς ἀναλύεται ἡ ὁμωνυμία καί ἡ συνωνυμία μέ ἀντίστοιχα παραδείγματα (σσ. 48-49). Στό πλαίσιο αὐτό ἔχει σημασία νά ὑπογραμμισθεῖ ἡ τοποθέτηση τοῦ συγγραφέως ὅτι γιά τόν Δαμασκηνό ἡ αἵρεση εἶναι πρωτίστως θεολογικό και δευτερευόντως γλωσσικό πρόβλημα.  

Τά κεφάλαια Γ΄ και Δ΄ ἀφοροῦν στην θεμελιώδη διάκριση οὐσίας (= φύσεως) και ὑποστάσεως (= προσώπου). Ἀντιθέτως, γράφει ἐπί λέξει ὁ ἴδιος ὁ Δαμασκηνός, τοῦτο ἐστι το ποιοῦν τοῖς αἱρετικοῖς την πλάνην, τό ταυτόν λέγειν τήν φύσιν καί τήν ὑπόστασιν (Ἐκδ. ἀκρ. ὀρθ. πίστεως ΙΙ, μζ΄, 39-40, σ. 112). Πάντως ἐπισημαίνεται ὅτι ἡ οὐσία καί ἡ ὑπόσταση εἶναι στενά συνδεδεμένες, ἀφοῦ δέν νοεῖται οὔτε ὑπόσταση ἀνούσιος οὔτε οὐσία ἀνυπόστατος.

Ἀκολουθεῖ ἡ ἐξέταση και ἡ πρακτική ἐφαρμογή τῶν ὑπολοίπων κατηγοριῶν στά Κεφάλαια Ε΄-Η΄. Ἐδῶ διαπιστώνεται ὅτι στό θεῖον δέν ἰσχύουν οἱ λοιπές ἐννέα κατηγορίες πλήν τῆς οὐσίας (ἐν τρισίν ὑποστάσεσιν). Ὑπενθυμίζεται ὅτι οἱ λοιπές κατηγορίες εἶναι οἱ ἑξῆς: ποσόν, ποιόν, πρός τι, ποῦ, ποτέ, κεῖσθαι, ἔχειν, ποιεῖν και πάσχειν (Ἀριστοτέλους Κατηγορίαι 1b-2a). Βασική κρίνεται ἡ παρατήρηση τοῦ κ. Σχοινᾶ ὅτι ἡ κατηγορία τῆς σχέσεως (σσ. 224-227) και ἡ κατηγορία τοῦ ποιεῖν (σσ. 255-259) ἔχουν ὁρισμένη ἐφαρμογή στό θεῖον, νοούμενες ὁπωσδήποτε ἀναγωγικῶς και ὄχι κυριολεκτικῶς.

Ἐπειδή, ἐξ ἄλλου, τό εἰκονίζειν συνδέεται μέ τό κατηγοριακό σύστημα, στό τελευταῖο κεφάλαιο τῆς διατριβῆς (Ι΄) ὁ κ. Σχοινᾶς ἀσχολεῖται μέ τό εἰκονίζειν καί πιό συγκεκριμένα μέ τό δυνατό τῆς ἐξεικονίσεως τῆς ἀνθρώπινης φύσεως καί τό ἀδύνατο τῆς ἐξεικονίσεως τῆς θείας φύσεως. Ἡ έξέταση τῶν περί τῆς εἰκόνος ἀντιλήψεων τοῦ Δαμασκηνοῦ συνάπτεται ἐδῶ μέ τίς χριστολογικές του τοποθετήσεις ἀλλά καί μέ τήν πολεμική του κατά τοῦ μανιχαϊσμοῦ.

Σέ μία γενική ἀποτίμηση, θά παρατηρηθεῖ ὅτι ἡ  πραγμάτευση τῶν ζητημάτων γίνεται μέ τρόπο σαφῆ, ἀναλυτικό καί διεισδυτικό. Ὁ συγγραφέας χρησιμοποιεῖ ἕνα πλούσιο φιλοσοφικό ὑλικό, ἀπό τήν ἀρχαία μέχρι την νεώτερη φιλοσοφική παράδοση ἀλλά καί ἀπό τήν σύγχρονη φιλοσοφική καί ἐπιστημονική σκέψη. Πρόκειται, τελικά, γιά μία ἐξαιρετική ἐργασία ἡ ὁποία συνοψίζει τήν βυζαντινή ὀντολογία, μέ προβληματισμούς πού ἐνδιαφέρουν βεβαίως καί τόν σημερινό ἀναγνώστη.

(Tό παρόν εἶχε δημοσιευθεῖ στό περιοδικό Σύναξη)